|
 |
 |
As fariñadas son outras das
referencias do Entroido en zonas como Viana
|
As fariñadas son outra
referencias do Entroido en zonas como Viana.
|
Din os expertos que o Carnaval resume todos os elementos de espíritu
lúdico e festivo das celebracións populares máis antigas que
desapareceron. Nel suspéndese temporalmente a duración do tempo
concreto, que se detén, para acceder ó tempo místico. Tempo que
conclúe nos lindeiros do Mércores de Cinsa.
Un período temporal, que como sucede cós xogos, tén as súas propias
normas. "No Entroido", aseguraba Vicente Risco, caducan tódolos
perceptos, usanzas, costumes e leis do tempo ordinario; é un tempo
de tolería, que dura o tempo que dura o boneco de palla. Mais a
tolería ten tamén as súas leis, tan estreitas e rigurosas, ou máis,
do que as dos días correntes. Hai unha "lei", un "estatuto" do
Entroido, con valor de dereito positivo". Entre as obrigas dos
veciños están as de "levar ben as bromas por pesadas que sexan; de
non traballar no luns e martes; de aturar que lle boten a un auga,
farelos, borralla, tinta, ovos choscos, etc. ".
Dese mesmo xeito se manifestan autores como Julio Caro Baroja "O
tempo de Carnaval distinguíase, en primeiro termo, porque durante el
realizábanse unha serie de actos que, con frecuencia, teñen aire de
xogos de ritmo violento. Dende un punto de vista puramente mecánico
poderíamos dicir que un dos seus rasgos esenciais era o de que
impoñía movementos desacostumados ós que celebraban e tamén a certos
animais e obxectos. Dende o punto de vista social, o que imperaba
era unha violencia establecida, un desenfrenos de feitos e palabras
que se axustaba a formas específicas; así, a inversión da orde
normal das cousas tiña un papel primordial na festa".
|
 |
 |
A farrapada
é unha auténtica batalla de trapos enchoupados de
lama e bulleiro.
|
Destreza e
habilidade son as claves para recoller a ola e
evitar que caia ó chan e rache.
|
Entre esas prácticas carnavalescas está botar farelos, cinsa,
borralla, formigas, tiznar a cara, botar ovos e lanzar auga, roubar
potas da cociña ou comida, cambiar de sitio carros e outros obxectos
pola noite, romper ollas, correr galos, queimar estoupas,
fustigar...
Algunhas delas consérvanse como a das fariñadas que perviven con
forza en diversas localidades da Provincia de Ourense como Viana do
Bolo, onde as rúas amencen vestidas de branco, como se dunha nevada
se tratase. Por contra outros costumes, como o de queimar estoupas,
tiznar, emborrallar á xente foron esquec´çendose. Nicolás Tenori na
súa obra "A Aldea Galega" dá testemuño da existencia en Viana deste
tipo de bromas e xogos.
"Pola tarde do xoves (de comadres) forman comparsas de mamarrachos,
sendo as máscaras clásica o que chaman zamarreiro, un mozo coa cara
tiznada, as roupas voltas do revés, un cinto con esquilas e
cencerros e na man un pau ó que ata un trapo bastante sucio co que,
por gracia, dá trapazos a todo o que se lle antolla é encontra ó seu
alcance".
|
 |
 |
Olas con
confetis. O da piñata é un xogo que presenta
semellanza co das olas.
|
Chandrexa é
un dos poucos lugares onde aínda pervive a corrida
do galo.
|
Un costume con certas similitudes é o da farrapada que aínda se
mantén vivo en Laza o "Luns borralleiro". Trátase sen embargo dun
tipo de loita na que os participantes se distribúen, por regra xeral,
en dous grupos e lánzanse entre eles anacos de tela mezclada de lama
e bulleiro.
O que si se perdeu no Entroido vianés foron os foguetes, que se
preparaban con pequenos envoltorios de estopa ós que se lles prendía
lume e candop estaban ardendo achegábanos "a cabeza ou as
barbas do contrario se é home, ou colocábanos debaixo das enaguas"
no caso das mulleres, citando a Tenorio. Os veciños dos pobos de
Viana do Bolo lembran aínda esta práctica.
Asemade semellan case perdidos os xogos de auga en Ourense que
menciona Julio Caro Baroja, xa en relación co Entroido Urbano. "O
botar auga con xeringas era propio das señoritas de Ourense aínda a
comenzos do século XX, ae antes semella que as mozas eran apedreadas
con ovos, de sorte que se asomaban ás ventanas coa peor roupa que
tiñan". Matiza ademáis que na Galicia Rural a xeringas feiras de
cana chamábase "cichoto" ou "cichote", e o día "indicado e permitido
para botar auga a´s mozas con ela era o domingo de saxaxésima", se
ben despois había tamén unha loita entre os mozos, na que se levaba
auga a caldeiros. Vicente Risco detallaba que mesmo había lugares
nos que os rapaces agardaban en puntos concretos para "cichar auga
na xente" a saída da misa.
Sen embargo, Risco subliña que a arma máis temida do Entroido, eran
as formigas, cuio uso situaba en localidades como Allariz, San Pedro
de Moreiras, Xinzo de Limia, Carballedo (Lugo) e Laza., entre outros
sitios. Na actualidade esta práctica vencéllase especialmente co
Entroido ourensán de Laza. Relata Risco que se collían as formigas
vivas "nos formigueiros, procurando de preferencias as meirandes,
negras ou vermellas, das que se chaman formigas lobas, que morden
como diaños, e lévanas en saquetas para botárllelas ás mulleres".
O costume de cambiar os obxectos de sitio, como por exemplo carros,
remite a rituais propios de finais de ano como poden ser ocaso
das "xcastronadas" que aínda se celebran en novembro nalgúns pobos
de zonas como Manzaneda. No entroido tamén era habitual "roubar
determinados obxectos das casas, por exemplo, cacharros con leite ou
simplemente recipientes de uso doméstico"., así como coler "cantos
apeiros de labranza ou trebellos se encontren nas cortes e
dependencias da casa de labor, granxas, etc e interceptar os camiños
ou os pasos en xeral".. ou "colgar os carros dos árbores, botalos ó
río ou facelos rodar", seguindo a Caro Baroja.
Por outra banda tenorio fala nos seus textos dos roubos de xantares
que tiñan lugar o Domingo Gordo en Viana, "cando supoñen que a
comida est´ña preparada nas casas, os homes, por parellas, adícanse
a roubar postes e ollas das cociñas. Válense de mil tretas para o
caso, e cando se decatan as mulleres da casa acuden á defensa e
loitan con eles a brazo partido".
Dentro do xogo, estaba tamén a astucia femenina. Narra Tenorio que
ás veces o pote ou a olla roubada non contiña comida senón só auga
quente. "e así resulta gato por lebre, quizais despois de terse
feito algunha queimadura, pois e ardid das mulleres esconder o que
guisan". Co roubado os homes ían ó campo e daban conta da comida e
de volta, traían os "potes e ollas baleiras, colgados en paus,
pasean con eles polas rúas a maneira de procesión e van deixando en
cada casa o que lle pertenece".
Do mesmo xeito, o investigador Xerardo Dasairas sitúa tamén en
terras de Riós este tipo de xogos e bromas. "As bromas eran
abondosas e variadas: dende o roubo de comida (pés, lacóns,
chourizos...) nas lareiras e cociñas ata o lle prender lume na
coroza de quen estuvera arando ou pasase pola rúa". E comenta que
era semade habitual "o uso de penichos e cichotes para emporcar á
xente despois de telos enfariñado".
A presenza doutro tipo de xogos, como son os do azar, tamén se
percibe no Entroido. Así hai expertos que sinalan que nesta festa se
celebran partidas de cartas e mesmo o boneco do carnaval
representábase cunha barralla de cartas na man, mencinando a Mariño
Ferro.
Outro xogo habitual e que ademais abre o calendario da festa en
Xinzo é o das olas, o denominado "Domingo oleiro". Consiste en que
os participantes lánzanse uns a outros pucheiros que se teñen que
coller no aire para evitar que se rachen ó caír ó chan. Aquel o que
e lle caia, perde. Tamén en Xinzo continua a celebrarse o domingo de
piñata, ó redor tamén dun xogo, parecido ó das olas (pignata é ola
en italiano).
En numerosas localidades da provincia celébranse asemade as corrias
de galos, un xogo relacionado cós nenos, pero que oprácticmente
desapareceu, agás noi caso de Chandrexa de Queixa. En relación con
isto, Vicente Risco cita ademais carreiras dacabalo como un costumne
propio do tempo de Carnaval en Lobeira, "tomando parte mozos de
tódalas aldeas de arredor. Non había galo; a carreira era polo
camiño de Facós a grou, gañando, sinxelamente, o que chegaba
primeiro".
En boa parte deste costumes aprézase un certo ton violento e tamén a
loita ritual entre homes e mulleres que se manifesta noutras
expresións do Entroido, como os xoves de compadres e comadres. Pero
todos estos xogos e bromas, posúen, en opinión de Vicente Risco, "un
verdadeiro carácter sagrado, do terreo da boa crianza e do trato
social". Dicía este etnógrafo que "as bromas do Entroido hainas que
aturar, por pesadas que sexan, por máis que sexan procaces, ferintes,
insultantes ou groseiras; a mala educación consiste xustamente en
levalas a mal ou enrabecharse por elas; non está permitido entre
persoas ben criadas desbotalas ou responder violentamente de palabra
ou de obra".
Estas manifestacións carnavalescas remiten á cultura cósmica
medeival europea, da que se ocupou Mijail Bajtin. Para este autor
certas formas carnavalescas "polo seu caracter concreto e sensible e
en razón dun poderoso elemento de xogo, relaciónanse preferentemnte
coas formas artísticas e animadas de imaxes, é dicir, coas formas do
espectáculo teatral. É verdade que as formas do espectáculo teatral
da Idade Media aseméllanse no esencial ós carnavais populares, dos
que forman parate en certa medida. Sen embargo, o núcleo desta
cultura, é dicir, o carnaval, non é tampouco a forma do espectáculo
teatral, e , en xeral, non pertence o dominio de arte. Está situado
nas fronteiras entre a arte e a vida. En realidade é a vida mesma.
presentada cós elementos dos xogos" Nas datas carnavalescas é a
propia vida a que xoga e se interpreta a si mesma.
Os excesos son unha das notas caracter´siticas destas bromas e xogos.
É máis, para Federico Cocho, a violencia, "ingrediente do Entroido
igualmente básico como o ruído, o sexo ou a desmesura gastronómica,
ritualízase mediante batallas e competicións". Sen embarbo, os
cambios acontecidos nos últimos anos, e o "progresivo refinamiento
da sociedade foi levando estas guerras cara estilos menos agresivos
e máis na liña das batallas de flores". Aínda así este ritual dos
xogos conserva parte da súa base primitiva e tradicional nalgúns
recunchos de Ourense, especialmente nas zonas de montaña da parte
oriental da provincia. E son, sen dúbida, algúns dos rasgos máis
senlleiros e ancestrais que seguen facendo destes entroidos algo
único.
Nota: o artigo remata cós estudios
dos xogos: o xogo das olas, a farrapada, as corridas de
galos e a piñata.
Un artigo marabilloso que aporta un
estudio serio do noso carvaval ou entroido.
As fotografías son de Eanes e
Carlos Hervella. O texto é completo de Ángeles Rodríguez.
Volver ó Carnaval.
A esencia lúdica: